2.1 Globale visie

2.1.1 Rol van het gebied

De omgeving Engelselei in Borgerhout maakt onderdeel uit van de 19^e eeuwse stadsuitbreiding. In eerste instantie begrensde de aantrekkelijke open stadswal in vakkundig metselwerk van 1899 de Antwerpse binnenstad. Destijds was het een open structuur met vele onderdoorgangen.
Door de uitbreiding van het spoornetwerk werd deze transparante wand, met interactie tussen beide stadsdelen, omgevormd tot een wal met twee verschillende aangezichten.

Nu oogt Intra-Muros als een harde, verwaarloosde en troosteloze muur. Aan de Singelkant is het eerder een groene bufferzone die dit lineair kunstwerk maskeert.

Het gebied van de Engelselei met haar Centers kent vandaag heel wat problematisch gebruik dat het daglicht niet mag zien. Er zijn regelmatig meldingen van sluikstort, drugstransacties, foutparkeren van grotere trucks, inbraken, illegale logementen en andere clandestiene gebruiken.

Dergelijke activiteiten stigmatiseren dit deel van Borgerhout en sluiten dit gebied nog teveel uit als volwaardig stukje stad. Illustratief is de groenzone ter hoogte van het dienstencentrum die nauwelijks of niet wordt gebruikt. Dit aanwezig groenareaal beperkt zich tot buffer- en of kijkgroen voor de aanpalende serviceflats. Niettemin kent het district Borgerhout de hoogste bevolkingsdensiteit en kreunt het onder het tekort aan open en groene ruimte. Het lijkt alsof de stad hier doodloopt en stopt. Een ‘Vergeten straat’ …¹

Een aantal van deze Centers wordt al 60 jaar lang door Infrabel verhuurd aan een lage prijs als garageboxen of opslagruimten. Omdat deze functies weinig of geen onderhoud vragen en krijgen en ook omdat de huurprijs relatief laag ligt, is dit spoorweglichaam inmiddels tot op de draad versleten en is ze het gezicht geworden van verwaarlozing en vergane glorie. Door de aanhoudende klachten en het clandestiene gebruik van deze ruimtes, hanteert Infrabel ook sinds de laatste jaren een uitdoofbeleid van deze verhuuractiviteit.

Hier ligt heel wat ruimte onbenut. En dit in het dichtst bebouwde district van de stad waar de vraag naar ruimte groot is. De ongewone en leegstaande ruimten van de Centers geven kansen voor een nieuw economisch gebruik of voor een socio-culturele invulling.

Het projectgebied is een ontbrekende schakel tussen belangrijke (potentiële) stadsprojecten zoals Nieuw Zurenborg en Spoor Oost / Spoor Noord. Het is een nieuwe strip die ook verschillende lokale en stedelijke groenzones, sport- en cultuurvoorzieningen verbindt.

2.1.2 Drie strategische ingrepen

De zone bevindt zich aan de ‘entree’ van Borgerhout én van de hele oostelijke binnenstad. Het stadsproject ‘Vergeten Straat’ wil een ‘achterkantgebied’ upgraden tot een dynamisch en kwaliteitsvol stukje stad. Dit door het projectgebied van gevel tot gevel te bekijken en drie type ingrepen te combineren:

1. De renovatie van de Centers. De ambitie is om dit spoorweglichaam om te bouwen tot een vitale en kwalitatieve stadswal.
   

2. De huizenrij met bouwprojecten zijn een stimulans om nieuwe publieke en private investeringen aan te trekken en leegstand en verwaarlozing aan te pakken. Het bouwproject ‘Engelselei – Hogeweg’ met 33 nieuwe woningen, het vervangbouwproject Engelselei – Oudstrijdersstraat met 4 wooneenheden in opdracht van AG VESPA en de ontwikkeling van de AROP site brengen dynamiek aan deze kant van de straat.
   

3. De heraanleg van de straat Engelselei knoopt twee doodlopende straten weer aaneen door de aanleg van een voetgangers- en fietsersas en legt de basis voor meer passage en sociale controle. De verdoken groenzone aan het dienstencentrum de Fontein transformeert van buffergroen naar een volwaardig privaat-publieke ruimte. Onder de spoorwegbogen (zie groene pijlen op onderstaand beeld) is een betere connectie mogelijk tussen intra- en extramuros door een aantrekkelijke nieuwe inrichting volgens het beeldkwaliteitsplan van de Groene Singel en het lichtplan van de stad Antwerpen.

Het district plant de heraanleg van de Engelselei in 2017. De straat wordt heraangelegd volgens de typologie van een woonstraat. Dit houdt voetpaden in aan weerszijden van de straat die zich onderscheiden van de rijbaan door hoogteverschil en materiaalgebruik. De reden hiervoor is de verkeersveiligheid omdat enkele bedrijven in de straat om toelevering vragen met vrachtverkeer. Waar de straatbreedte het mogelijk maakt, wint de stoep aan de kant van de Centers aan ruimte. Het parkeren wordt georganiseerd aan de zijde van de Centers met als doorslaggevend argument dat, als er vraag naar is, via een toelating extra buitenruimte voor de Centers kan gewonnen worden door een parkeerplaats in beslag te nemen en dit onder meer in functie van een terras. Het voorzien van laad- en loszones in functie van de toekomstige activiteiten in de Centers wordt onderzocht.

2.2 Visie op de uitsprong van de Centers

Omwille van het feit dat deze Centers aan één zijde afgeblokt zijn door de aarden wal zijn ze zowel qua volume als lichtinval beperkt. Een vergelijking met Centers in naburige steden (Rotterdam, Amsterdam en London) toont dat de exemplaren in Borgerhout erg klein zijn. Om dit op te lossen is het concept bedacht om het mogelijk te maken de Centers te laten uitspringen. De uitsprong kan waar het straatprofiel dit toelaat.
Deze uitsprong maakt het ook mogelijk om meerdere Centers te connecteren. Connectie is mogelijk daar waar geen blokkade is vanuit de stalen kolommen van de hoogspanningsleidingen, de tramkabels en de ornamenten. Het principe van de uitsprong is uitvoering beschreven in het eindrapport Centers Borgerhout (zie bijlage 9).

De uitsprong is conceptmatig weergegeven in het onderstaande beeld.

2.3 Onroerend erfgoed en bijkomende bouwvolumes

Het vooradvies van de dienst Monumentenzorg van de stad Antwerpen staat hieronder weergegeven:

‘De Centers langs de Engelselei in Borgerhout bieden een belangrijk potentieel naar valorisatie van onder meer de erfgoedwaarde. Hierdoor kunnen ze een positieve impuls geven aan een kwalitatief stadsbeeld. Alhoewel deze Centers geen officiële erfgoedstatus hebben, staat de erfgoedwaarde niet ter discussie. Ze zijn een typische bouwkundige constructie die in Antwerpen op heel wat plaatsen gebruikt werd bij het aanleggen van spoorlijnen. De opname van de Centers op de vastgestelde inventaris van het bouwkundig erfgoed zou niet alleen een verankering van de erfgoedwaarde betekenen, maar tegelijk het probleem van een afwijking naar bestemming oplossen. Volgens de actuele planning zou in 2018 een nieuwe vaststelling mogelijk zijn. Communicatie rond de historische waarde van de Centers kan helpen om een groter draagvlak voor het project te genereren.

De zorgvuldige architecturale uitwerking van deze structuur dient bij een herbestemming of verbouwing gevrijwaard te blijven. De bestaande architecturale invulling binnen de bogen heeft weinig tot geen kwaliteit en kan beter verwijderd worden. Een nieuwe invulling dient zich voldoende ondergeschikt te houden aan de bestaande structuur. Architecturale detaillering mag niet ‘verstopt’ worden door een eventuele nieuwe invulling binnen de bogen (vooral wanneer verschillende Centers gekoppeld worden kan dit een probleem opleveren). De onderlinge (architecturale) samenhang van de Centers dient te prevaleren op de individuele architecturale invulling (ook bij een mogelijk tijdelijke invulling in de ‘testfase’). Het is het geheel van de Centers dat voor een hoge graad van monumentaliteit zorgt. Die samenhang dient daarom gevrijwaard te blijven. Bestaande reclamepanelen dienen verwijderd te worden, nieuwe kunnen niet geaccepteerd worden. Individuele signalisatie ten behoeve van gebruikers dient vooraf meegenomen en ontworpen te worden, zodat geen wildgroei aan reclamevoering ontstaat.

Bij het inbrengen van nieuwe keermuren in de binnenruimtes dient de bestaande structuur maximaal gevrijwaard te worden. Ook bij het inbrengen van sanitaire of andere modules kunnen deze best als een losstaand meubel geconcipieerd worden. Om de Centers een grotere duurzaamheid te geven is het aangewezen het historische afwateringssysteem te herstellen en verder in stand te houden. ‘